Ngày 5/4/2019, huyện Kim Sơn sẽ long trọng tổ chức Lễ kỷ niệm 190 năm thành lập huyện, 65 năm giải phóng huyện Kim Sơn, đây là sự kiện chính trị có ý nghĩa quan trọng của huyện. Để tìm hiểu rõ hơn về bối cảnh lịch sử cũng như vai trò của Dinh điền sứ Nguyễn Công Trứ trong công cuộc khẩn hoang, thành lập huyện Kim Sơn cách đây 190 năm, cuộc phỏng vấn với Phó Giáo sư, Tiến sĩ (PGS, TS) Bùi Xuân Đính – Viện Dân tộc học, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam, người đã có nhiều năm nghiên cứu về công cuộc khẩn hoang huyện Kim Sơn sẽ giúp độc giả hiểu rõ hơn về vấn đề trên.

PGS, TS Bùi Xuân Đính – Viện Dân tộc học, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam phát biểu tại Hội thảo Khoa học “Thời điểm tiến hành công cuộc khẩn hoang và thành lập huyện Kim Sơn”

Phóng viên: Thưa PGS, TS Bùi Xuân Đính, xin ông cho biết huyện Kim Sơn được thành lập trong bối cảnh lịch sử nào?

PGS, TS Bùi Xuân Đính – Viện Dân tộc học, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam:

Nhìn lại các tư liệu chính sử và các tư liệu ở địa phương thì thời kỳ đầu huyện Kim Sơn là vùng đất bãi bồi ven biển, phần lớn bị bỏ hoang. Sau khi huyện Tiền Hải được thành lập với vai trò của Dinh điền sứ Nguyễn Công Trứ, với tầm nhìn xa, rộng của mình, ông thấy vùng đất đối ngạn với Tiền Hải là vùng có tiềm năng để phát triển, khai hoang để lập làng, thành lập một đơn vị hành chính ở vùng đất đối ngạn của Tiền Hải sẽ có tác dụng tăng thêm tiềm lực kinh tế cho vùng đất Ninh Bình, Nam Định, hai nữa là ổn định tình hình xã hội. Vì lúc đó sau cuộc khởi nghĩa Phan Bá Vành, nhiều toán trộm cướp đã lợi dụng vùng đất hoang này để hoạt động, gây bất ổn cho xã hội. Sau khi thành lập huyện Tiền Hải, Nguyễn Công Trứ đã đề xuất ngay việc tổ chức khai hoang vùng đất đối ngạn, trên cơ sở đó để thành lập huyện Kim Sơn.

Phóng viên: Thưa ông, ngày thành lập huyện Kim Sơn được xác định trên cơ sở nào?

PGS, TS Bùi Xuân Đính - Viện Dân tộc học, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam:

Về thời điểm thành lập huyện, theo Đại Nam Thực Lục, huyện Kim Sơn được thành lập vào ngày 02/3 năm Kỷ Sửu, (tức ngày 5/4/1829). Ở đây có một vấn đề là triều đình Minh Mệnh cho thành lập huyện Kim Sơn trước rồi mới tiến hành khẩn hoang hay đã khẩn hoang rồi mới thành lập huyện Kim Sơn. Chúng tôi cho rằng ngay sau khi thành lập huyện Tiền Hải, hoặc đồng thời  thì Nguyễn Công Trứ đã đi dang vùng đất đối ngạn để khảo sát, thăm dò. Chúng tôi cho rằng việc khai hoang huyện Kim Sơn được tiến hành ngay sau tháng 10 năm Mậu Tý (từ tháng 11/1828). Và trên cơ sở đó, nhiều tháng sau triều đình nhà nguyễn đã cho thành lập huyện Kim Sơn, một đơn vị hành chính có đất đai, có dân cư, có cơ sở hạ tầng.

Phóng viên: Vậy ở thời kỳ đầu thành lập huyện Kim Sơn có những nét đặc trưng nào?

PGS, TS Bùi Xuân Đính – Viện Dân tộc học, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam:

Nguyễn Công Trứ với tài quy hoạch của mình đã tạo thành một hệ thống đồng ruộng gắn với hệ thống thủy lợi tưới tiêu tương đối hoàn chỉnh. Hệ thống thủy lợi này có ưu điểm là lợi dụng vào địa thế tự nhiên, lợi dụng vào thủy triều để tưới tiêu cho đồng ruộng, vừa để cải tạo đất đai, nhanh chóng thau chua rửa mặn, tiết kiệm được sức người.

Ruộng đất ở Kim Sơn thời kỳ đầu thành lập một phần lớn đã biến thành tư điền, chứ không phải là công điền như huyện Tiền Hải. Ở đây do điều kiện tự nhiên khác, hai là quá trình khai hoang có những nét khác biệt với huyện Tiền Hải nên chế độ ruộng đất cũng khác.

Về văn hóa xã hội, các đơn vị dân cư cũng gắn với các đơn vị hành chính, đã hình thành những phong tục riêng biệt trên cơ sở những nét chung của làng xã. Những tài liệu hán nôm địa phương cho thấy những ghi chép lệ tục cưới xin, tang ma, lập quỹ nghĩa thương…Về đời sống tín ngưỡng: vừa tiến hành khai hoang lập làng các cộng đồng ở đây đã hình thành các di tích thờ cúng trên cơ sở                  những nét chung của làng xã ở Bắc Bộ. Tuy nhn có điểm nổi bật là có hệ thống các di tích, lệ tục liên quan đến việc tôn vinh, tri ân vai trò, công lao của Dinh điền sứ Nguyễn Công Trứ.

Phóng viên: Việc thành lập huyện Kim Sơn có ý nghĩa như thế nào đối với Nhà nước tại Ninh Bình thời bấy giờ?

PGS, TS Bùi Xuân Đính – Viện Dân tộc học, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam:

Việc hình thành huyện Kim Sơn tạo ra một vùng đất rộng rãi, vùng dân cư tương đối đông đúc, trong bối cảnh từ những cuộc khởi nghĩa nông dân, những hoạt động toán trộm cướp rất nhiều, gây căng thẳng cho vùng đất này. Do vậy, việc thành lập huyện Kim Sơn không chỉ tăng dân cư, tăng diện tích đất đai, tăng tiềm lực kinh tế mà quan trọng nhất là giúp cho nhà nước quản lý được xã hội, từ đó cho thấy ổn định xã hội, phát triển kinh tế có ý nghĩa quan trọng trong việc thành lập huyện Kim Sơn.

Phóng viên: Là người có nhiều nghiên cứu về huyện Kim Sơn, vậy ông đánh giá như thế nào về tiềm năng, thế mạnh của huyện Kim Sơn trong thời kỳ hội nhập hiện nay?

PGS, TS Bùi Xuân Đính – Viện Dân tộc học, Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam:

Kim Sơn là vùng đất ven biển, những thế hệ đầu tiên của cư dân Kim Sơn đến đây để sinh cơ, lập nghiệp bằng nông nghiệp. Ngày nay Kim Sơn là vùng có nền nông nghiệp phát triển và đang kêu gọi tiềm năng công nghiệp. Tôi cho rằng một tiềm năng rất lớn mà Kim Sơn đã và đang phát huy đó là tiềm năng về thủy sản, vừa cung cấp cho thị trường trong nước và có giá trị xuất khẩu rất lớn. Đây là hướng đi quan trọng. Bên cạnh đó, giá trị văn hóa với hệ thống các di tích lịch sử, các lễ hội với cảnh quan đẹp của Kim Sơn sẽ trở thành tiềm năng kinh tế về du lịch để thu hút khách du lịch, góp phần quảng bá hình ảnh Kim Sơn, từ đó đưa kinh tế Kim Sơn ngày một phát triển. 

Phóng viên: Vâng xin cảm ơn ông.

                                                Thực hiện: Mai Hoa – Đài truyền thanh Huyện