Cầu ngói Phát Diệm bắc qua sông Ân nằm ở trung tâm thị trấn Phát Diệm được đánh giá là cây cầu có giá trị nghệ thuật cao trong các loại cầu cổ ở Việt Nam. Cầu vừa mang ý nghĩa giao thương, thỏa mãn nhu cầu đi lại hằng ngày cho người dân giữa đôi bờ sông Ân, lại vừa là một mái đình cổ kính, nơi hội họp, vui chơi, ghi dấu những nét đẹp trong sinh hoạt văn hóa, cố kết đời sống cộng đồng của nhiều thế hệ người dân Kim Sơn.

Vẻ đẹp cổ kính của Cầu ngói Phát Diệm thủa xa xưa

Huyện Kim Sơn thủa sơ khai là vùng đất sình lầy ven biển do nhà Dinh điền sứ Nguyễn Công Trứ chiêu dân, lập ấp, quai đê, lấn biển, lập nên từ năm 1829. Công cuộc ấy diễn ra trong thời gian dài, cùng với việc lấn đất bãi bồi ven biển mở làng, Dinh điền sứ đã cho xây dựng hệ thống thủy lợi, sông ngòi, kênh rạch dọc ngang dẫn nước ngọt về thau chua rửa mặn. Trong đó, dòng sông Ân chảy qua thị trấn Phát Diệm là công trình thủy lợi được xây dựng trong nhiều năm, là dòng sông chính cung cấp nước tưới tiêu ruộng đồng, tạo điều kiện thuận lợi cho đời sống dân sinh.

Để thuận tiện cho việc sinh hoạt của người dân giữa hai bên bờ nam bắc, cụ Nguyễn Công Trứ đã cho xây dựng một cây cầu nối đôi bờ sông Ân. Ban đầu cầu được dựng bằng thân những cây gỗ to, những tấm gỗ lớn, cầu rộng để người dân đi lại thoải mái. Do thời gian bị hư hại, đến năm 1902 cây cầu được thay thế bằng cây cầu ngói. Trong suốt chiều dài lịch sử, cây cầu ngói được chính quyền, nhân dân Kim Sơn quan tâm gìn giữ, tuy đã qua nhiều lần tu sửa nhưng cơ bản vẫn giữ được hình dáng, kiến trúc cổ, tạo thêm vẻ đẹp của dòng sông Ân Giang và không gian nơi phố huyện.

 Cầu ngói Phát Diệm ngày nay vẫn giữ được hình dáng, kiến trúc cổ và là niềm tự hào của bao thế hệ người dân Kim Sơn

Từ xa, cây cầu nhìn cong cong như một chiếc cầu vồng, uốn mình qua dòng sông Ân nối nhịp cho đôi bờ thêm gần nhau hơn. Dưới cầu, sóng nước lấp lánh, những hàng cây ven sông như nghiêng mình soi bóng xuống dòng Ân Giang, dọc hai bên bờ, vài người buông cần câu cá, thư thái đợi chờ và ngắm nhìn thị trấn nhỏ, khung cảnh đẹp tựa bức tranh ấy thân thương, gần gũi và trở thành niềm tự hào của bao thế hệ người dân Kim Sơn. Cầu còn là nơi dừng chân nghỉ mát lúc người dân đi làm đồng về; nơi hội họp, vui chơi của con trẻ, nơi tìm về của những người con xa quê, nơi “Che cho em đường xa gánh chiếu, cho mẹ già đi chợ qua sông”.

Cầu ngói Phát Diệm là công trình kiến trúc độc đáo, giữ gìn tương đối nguyên vẹn hình dáng và kỹ thuật cổ truyền. Các kỹ thuật truyền thống tạo nên một công trình tồn tại bền vững qua hàng trăm năm, trở thành một di sản thắng tích quý giá, đánh dấu một bước phát triển của nền kiến trúc cổ Việt Nam. Hiện nay trên cả nước còn tồn tại rất ít các cây cầu có mái cổ được bảo tồn nguyên vẹn, trong đó Cầu ngói Phát Diệm là cây cầu có mái kích thước lớn nhất hiện còn, vì vậy, cây cầu lưu giữ một hình thức kiến trúc cổ truyền quý giá của dân tộc.

Cây cầu kết cấu kiểu “thượng gia hạ kiều”, một kiểu cầu có mái che; các trụ, dầm, xà của cầu hoàn toàn bằng gỗ; bờ nóc hai đầu cầu có độ võng nhẹ, tạo dáng cầu thanh thoát, nhẹ nhàng. Nhằm làm nổi bật vẻ đẹp của cây cầu chủ yếu bởi tổng thể nhẹ nhàng thanh thoát, cầu ngói Phát Diệm khá tiết chế trong trang trí kiến trúc và nghệ thuật điêu khắc. Hầu như trên bộ vì kèo cầu không có đồ án chạm khắc trang trí nào, chỉ có các đường gờ chỉ soi nhỏ, đơn giản mà chắc khỏe. Phần bờ nóc, bờ guột ở phía đầu cầu cũng chỉ được soi chỉ, trang trí bằng các đường triện đơn giản. Các đấu trụ trên bờ nóc tạo dáng má chai theo phong cách thời Nguyễn đầu thế kỷ XX.

Cầu Ngói Phát Diệm là một di sản kiến trúc có giá trị của huyện Kim Sơn nói riêng, tỉnh Ninh Bình nói chung, tạo dấu ấn về một vùng miền riêng biệt – dấu ấn nơi chốn, địa danh, ký ức của quê hương. Năm 2018, UBND tỉnh Ninh Bình đã xếp hạng di tích cấp tỉnh Cầu Ngói Phát Diệm là di tích kiến trúc nghệ thuật. Lễ đón nhận Cầu Ngói Phát Diệm là Di tích lịch sử cấp Tỉnh chính là phần việc mà huyện Kim Sơn chào mừng kỷ niệm 190 năm thành lập huyện, 65 năm giải phóng huyện Kim Sơn và đón nhận huân chương lao động Hạng Nhì, đồng thời tri ân công đức cụ Nguyễn Công Trứ, người đã có công khai hoang lấn biển, lập nên huyện Kim Sơn năm 1829.

Cầu Lưu Quang ở  xã Quang Thiện có thiết kế gần giống cầu ngói Phát Diệm

Cầu Hòa Bình ở xã Hùng Tiến có thiết kế giống như một ngôi chùa với mái cong vút

Trải qua hơn 100 năm tuổi, mặc cho mưa gió, bão bùng, Cầu Ngói Phát Diệm vẫn giữ vững sự kiên cố, vững chắc và nét kiến trúc cổ xưa độc đáo. Cây cầu đứng sừng sững hơn một thế kỷ, như một minh chứng lịch sử chứng kiến cuộc đời của bao thế hệ con người cũng như sự đổi mới và phát triển của vùng đất biển Kim Sơn. Phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của cha ông, các thế hệ người dân Kim Sơn hôm nay tiếp tục xây dựng hai cây cầu ngói mới. Đó là cây cầu Lưu Quang ở xã Quang Thiện với thiết kế gần giống cầu ngói Phát Diệm và cầu Hòa Bình thuộc xã Hùng Tiến có thiết kế giống như một ngôi chùa với mái cong vút. Ngoài góp phần vào việc phát triển cơ sở hạ tầng, giao thông đi lại thuận tiện, phát triển kinh tế - xã hội, những cây cầu ngói ở Kim Sơn còn góp phần bảo tồn giá trị truyền thống đặc thù của quê hương Kim Sơn - vùng đất biển với hệ thống sông ngòi dọc ngang, thành quả từ công cuộc khẩn hoang của nhà Dinh điền sứ Nguyễn Công Trứ./.

Trần Hằng – Đài Truyền thanh huyện